Onderhoudsverplichtingen bij echtscheiding: een vergelijking tussen Duitsland en Nederland

Auteurs: Ralph Schmitz, Rechtsanwalt Familienrecht te Aken, en Kerstin van de Ven, verbonden aan Maastricht University en tevens werkzaam bij Athena Advies en Praktijk. In deze bijdrage gaan we in op familierechtelijke onderhoudsverplichtingen die in een gezinssituatie kunnen ontstaan in geval van echtscheiding. Een en ander wordt besproken aan de hand van een casus van een gezin, bestaande uit vader, moeder en twee kinderen in de leeftijd van 10 en 14 jaar. De gevolgen worden in kaart gebracht voor in een Duitsland wonend gezin met de Duitse nationaliteit en vervolgens voor een in Nederland wonend gezin met de Nederlandse nationaliteit. Casus Het &lsquo;Trennungsjahr&lsquo;(1) is 2016: in dat jaar gaat het echtpaar uit elkaar, en in 2017 wordt de echtscheiding uitgesproken. Voor de Nederlandse situatie wordt ervan uitgegaan dat 2016 het jaar is waarin het echtpaar duurzaam gescheiden gaat wonen en het echtscheidingsverzoek wordt ingediend, in 2017 wordt de echtscheiding uitgesproken en ingeschreven in de registers. De in 1971 geboren Wilhelm studeert Informatica aan de RWTH Aachen. Kort voor het einde van zijn studie loopt hij een stage bij het internationale IT-concern HAL. Tijdens deze stageperiode leert hij Margret kennen. Margret heeft bij HAL AG een programmeursopleiding voltooid en ze volgt op het moment dat zij en Wilhelm elkaar leren kennen een opleidingsprogramma voor jonge leidinggevenden. Nadat Margret zwanger is geraakt, trouwen Wilhelm en Margret in 2002. Vlak v&oacute;&oacute;r de geboorte van hun eerste kind zegt Margret haar baan bij HAL AG op. Vier jaar na de geboorte van hun zoon, wordt hun dochter geboren. Wilhelm voltooit vervolgens zijn studie en krijgt een baan, ook weer bij HAL. Terwijl Wilhelm als informatie-expert carri&egrave;re maakt, houdt Margret zich uitsluitend met de verzorging en opvoeding van de kinderen bezig. Enkele jaren na de geboorte van hun dochter gaat Margret weer als programmeur bij HAL aan het werk, in eerste instantie in deeltijd. In 2016, de kinderen zijn intussen 10 en 14 jaar oud, gaan Wilhelm en Margret uit elkaar (Trennungsjahr). Margret gaat dan voltijds werken. In 2017 vindt de echtscheiding plaats. Wilhelm heeft in 2017 een bruto inkomen van &euro; 5.000,- per maand, en Margret die zoals gezegd ook voltijds is gaan werken, heeft een bruto-inkomen van &euro; 1.600,- per maand. De twee kinderen zitten op school. Zij hebben geen eigen inkomen of vermogen en wonen bij hun moeder. Wilhelm en Margret genieten buiten hun beroepsinkomsten geen inkomen uit vermogen, en bezitten geen onroerend goed (geen eigen woning). De gevolgen van de Trennung en van de echtscheiding volgens Duits recht Onderhoudsbijdragen voor minderjarige kinderen Volgens Duits recht hebben de onderhoudsbijdragen voor minderjarige kinderen voorrang op die van de ex-echtgenoot. De bijdragen voor de kinderen zijn verschuldigd door de niet-verzorgende ouder. De hoogte van de bijdragen is afhankelijk van de hoogte van diens netto-inkomen. Uitgaande van een bruto-inkomen van &euro; 5.000,- per maand bedraagt het netto-inkomen van Wilhelm in Duitsland ongeveer &euro; 2.955,-. De hoogte van de bijdragen voor de kinderen wordt in beginsel bepaald aan de hand van de zogenoemde &lsquo;D&uuml;sseldorfer Tabelle&lsquo;, en is afhankelijk van de inkomenscategorie&euml;n en van de leeftijdscategorie&euml;n van de kinderen. De hoogte van de onderhoudsbijdragen voor minderjarige kinderen is in de regel onafhankelijk van de hoogte van het inkomen van de verzorgende ouder; zijn/haar inkomen is niet van belang. Vanuit Duitse invalshoek worden de onderhoudsbijdragen voor minderjarige kinderen ingedeeld in zorg in natura en in geld. Diegene die de kinderen verzorgt voldoet in natura aan zijn/haar verplichting, en de andere ouder komt zijn verplichting in geld na. Bij een netto-inkomen van &euro; 2.955,- wordt Wilhelm in beginsel in groep vier van de op 1 januari 2018 geldende &lsquo;D&uuml;sseldorfer Tabelle&rsquo; ingedeeld. Deze tabel gaat uit van 2 personen aan wie een onderhoudsbijdrage moet worden verstrekt. Omdat het in casu niet alleen bijdrage voor twee minderjarige kinderen betreft, maar ook een mogelijke aanspraak voor de ex-partner, vindt indeling plaats in groep drie. Het van overheidswege te ontvangen &lsquo;kindergeld&lsquo; ter hoogte van &euro; 194,- moet voor de helft van de volgens de tabel verschuldigde bijdragen worden afgetrokken. Dat heeft tot gevolg dat het door Wilhelm per maand te betalen bedrag voor hun tienjarig kind &euro; 342,- is en voor hun veertienjarig kind &euro; 417,-. Het netto-inkomen bedrag dat aan Wilhelm na aftrek van de onderhoudsbijdragen voor zijn kinderen resteert, is &euro; 2.196,-. Het netto-inkomen van Margret zal bij een bruto-inkomen &euro; 1.600, netto &euro; 1.205,- bedragen. Het verschil tussen beide netto-inkomens bedraagt derhalve &euro; 991,-. Onderhoudsbijdrage voor de ex-partner Trennungs-periode Een onderhoudsverplichting tussen echtgenoten ontstaat op het moment dat ze niet meer bij elkaar wonen. Daarvoor is het wel van belang dat degene die de bijdrage wenst te ontvangen, dat claimt van degene van wie betaling wordt verlangd. De betalingsverplichting start met ingang van de eerste van de maand waarin degene die aanspraak maakt op een bijdrage, het verzoek daartoe heeft gedaan. Er moet onderscheid worden gemaakt tussen de onderhoudsbijdragen die verschuldigd zijn in de zogenoemde Trennungs-periode, en de periode n&aacute; de echtscheiding. De berekeningswijzen zijn nagenoeg aan elkaar gelijk. Het onderscheid bestaat echter daarin dat van een bijdrage gedurende het Trennungs-jaar niet rechtsgeldig kan worden afgezien. Een verklaring (afspraak) dat in de toekomst van een onderhoudsaanspraak in de Trennung-periode wordt afgezien, is niet bindend. In het hierna volgende zal uitsluitend worden ingegaan op de aanspraak op een onderhoudsbijdrage nadat de echtscheiding is uitgesproken. Na de echtscheiding Tot 31 december 2007 bestond met betrekking tot de onderhoudsbijdrage na echtscheiding de zogenoemde &lsquo; Lebensstandardgarantie.&lsquo; De aanspraak die na de echtscheiding ontstond was in beginsel levenslang, zolang als degene die daarop recht had niet in de omstandigheden verkeerde, om zelf uit eigen inkomsten die levensstandaard te bereiken, die hij/zij tijdens het huwelijk had gekend. Als gevolg van een wetswijziging bestaat deze Lebenstandardgarantie met ingang van 1 januari 2008 niet meer. Met ingang van 1 januari 2008 is het uitgangspunt bij de vaststelling van onderhoudsbijdragen de zogenoemde &lsquo;Eigenverantwortung.&lsquo; Ingevolge &sect; 1569 tot &sect; 1586 BGB bestaat nu een aanspraak afhankelijk van een aantal voorwaarden c.q. omstandigheden. Daarvan zijn de meest belangrijke: een aanspraak in verband met de verzorging van gemeenschappelijke minderjarige kinderen (&sect; 1570 BGB), een aanspraak die samenhangt met de leeftijd van degene die een onderhoudsbijdrage krijgt, een aanspraak in verband met ziekte (&sect; 1572 BGB), een aanspraak wegens arbeidsongeschiktheid, en een Aufstockungs-unterhalt (&sect;1573 BGB). In het hiernavolgende wordt uitsluitend ingegaan op het &lsquo;Aufstockungsunterhalt.&lsquo; Volgens de casus is Margret voltijds werkzaam en mag er van worden uitgegaan dat ze deze werkzaamheden met de verzorging van de kinderen kan combineren. Bij de hoogte van de onderhoudsbijdrage wordt gekeken naar de na-huwelijkse levensomstandigheden. Een aanspraak op een onderhoudsbijdrage bestaat in die situatie waarin een ex-echtgenoot niet in staat is om in zijn/haar eigen levensonderhoud te voorzien, zodanig dat de tijdens het huwelijk aanwezige levensstandaard kan worden bereikt. In dat kader zal van een &lsquo;Aufstockungsunterhalt&lsquo; sprake zijn wanneer de inkomens van de beide partners, rekening houdend met de aftrek van de bijdragen voor de minderjarige kinderen, verschillend in hoogte zijn. De onderhoudsbijdrage wordt berekend door eerst een zogenoemde 'Erwerbsanreizes' ter grootte van 1/7 van de respectievelijke netto-inkomens van beiden af te trekken. Hetgeen dan overblijft wordt door twee&euml;n gedeeld. Uit het aldus berekende 3/7e deel ontstaat voor Margret in de casus een aanspraak van afgerond &euro; 425,-. Overigens ontstaat er een verplichting voor degene die moet betalen, in dit geval Wilhelm, als zijn eigen behoefte (Selbstbehalt) door de betalingsverplichting niet in gevaar komt: de aanspraak die Margret heeft mag de eigen behoefte van Wilhelm niet overschrijden. Die grens ligt bij van elkaar gescheiden partners bij &euro; 1.200,-. In geval van een onderhoudsbijdrage van &euro; 425,- zou voor Wilhelm in de casus &euro; 1.771,- netto per maand overblijven. Het bedrag aan &lsquo;Selbstbehalt&lsquo; blijft daardoor onaangetast. Volgens &sect; 1578 Abs. 1 BGB wordt een na- huwelijkse onderhoudsbijdrage aan de ex-partner verlaagd of in tijd beperkt voorzover een onbeperkte betalingsverplichting ten laste van degene die moet betalen, onrechtvaardig zou zijn. Voor de beoordeling daarvan is bepalend of de echtgenote die een aanspraak heeft wegens de door de loop van het huwelijk veroorzaakte en daarmee samenhangende nadelen (ehebedingte Nachteile) moet accepteren. Van dergelijke nadelen is bijvoorbeeld sprake wanneer degene die een aanspraak heeft, kan aantonen dat zij/hij in geval van een volledig doorlopen carri&egrave;re in een hogere salarisgroep zou zijn terecht gekomen. Is van deze nadelen (ehebedingte Nachteile) geen sprake, dan kan een onderhoudsbijdrage voor een bepaalde tijd worden toegekend, en gedurende deze periode stapsgewijs worden verlaagd. De rechtspraak is op dit punt wisselend. Als vuistregel kan worden aangenomen dat een onderhoudsbijdrage voor een periode van 1/3 van de huwelijkse periode verminderd wordt, als geen sprake is van ehebedingte Nachteile. De periode tot aan het indienen van een echtscheidingsverzoek wordt tot de huwelijkse periode gerekend. Uitgaande van ongeveer veertien jaren betekent dat grofweg een onderhoudsverplichting voor iets minder dan vijf jaren. Tijdens die vijf jaren wordt de verplichting jaarlijks trapsgewijze verlaagd. De gevolgen voor de casus Wanneer in de casus van Wilhelm en Margret ervan uit wordt gegaan dat Margret het opleidingsprogramma voor jonge leidinggevenden met succes heeft afgesloten, en niet in verband met zwangerschap heeft afgebroken, dan zou zij in geval van een niet onderbroken carri&egrave;re een duidelijk hoger inkomen gehad kunnen hebben. Stel, Margret zou aannemelijk kunnen maken dat collega&rsquo;s met een vergelijkbare opleiding, zonder onderbrekingvan hun carri&egrave;re een inkomen van &euro; 2.000,- bruto, gelijk aan &euro; 1.439,- behalen, dan zou dat voor haar een netto verschil in inkomen betekenen van &euro; 234,- (&euro; 1.439,- / &euro; 1.205,-). Dat verschil is het zogenoemde &lsquo;ehebedingten Nachteil.&lsquo; De onderhoudsbijdrage van &euro; 425,- zou in geval van niet meer te repareren &lsquo;ehebedingte Nachteile&lsquo; ter grootte van &euro; 234,- maximaal op het bedrag van &euro; 234,- worden bepaald. In twijfelgevallen zou een beperking in tijd pas de pensioendatum van Margret zijn. Fiscaalrechtelijke gevolgen Onderhoudsbijdragen voor kinderen kunnen fiscaalrechtelijk niet van het inkomen worden afgetrokken. De bijdragen voor de ex-partner kunnen zowel in de Trennungsperiode als na de echtscheiding, in het kader van de zogenoemde &lsquo;Realsplitting&lsquo;, in aanmerking worden genomen. De betaalde bijdragen kunnen door degene die betaalt tot een totaalbedrag van &euro; 13.850,- per jaar van de door hem/haar verschuldigde belasting worden afgetrokken. Bij de ontvanger worden de bijdragen tot het zelfde bedrag belast. Vanwege de normaal gesproken aanwezige verschillen in hoogte tussen de inkomens van de beide ex-partners, en daardoor ook verschillen in hoogte van de toepasselijke belastingtarieven, ontstaat daardoor een belastingvoordeel. Degene die de onderhoudsbijdrage betaalt moet de ontvangende partij diens belastingnadeel vergoeden: daarbij gaat het om het verschil in belasting dat de ontvanger m&eacute;t en zonder onderhoudsbijdrage verschuldigd is. De gevolgen van het duurzaam gescheiden gaan leven en van de echtscheiding volgens Nederlands recht Echtgenoten en geregistreerde partners hebben een onderhoudsplicht ten opzichte van elkaar op grond van het feit dat er tussen hen een familierechtelijke betrekking bestaat. Ouders hebben een onderhoudsplicht voor hun kinderen totdat deze de leeftijd van 21 jaar hebben bereikt. Ex-partners hebben een onderhoudsplicht als &eacute;&eacute;n van de partners te weinig inkomen heeft om van te leven. In de periode dat het echtscheidingsverzoek aanhangig is en het echtpaar duurzaam gescheiden woont (2), lopen de huwelijkse verplichtingen c.q. die uit het geregistreerd partnerschap op normale wijze door. De nahuwelijkse onderhoudsverplichtingen ontstaan op het moment dat de echtscheiding is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand c.q. de ontbinding is ingeschreven. Partneralimentatie De hoogte van de partneralimentatie kan in overleg met de partner worden neergelegd in een schriftelijke overeenkomst, een zogenoemd echtscheidingsconvenant. Dat gebeurt meestal in overleg met een advocaat of mediator. Lukt het niet om samen afspraken te maken over alimentatie, dan kan de rechter een alimentatieregeling vaststellen. Deze kan dit doen meteen bij de beslissing over de scheiding, of op een aparte zitting na de scheiding. De hoogte van de alimentatie hangt af van de inkomsten en uitgaven van de ex-partners. De rechter kijkt daarbij naar de behoefte van degene die de alimentatie krijgt enerzijds en naar de draagkracht van degene die de alimentatie betaalt. De rechters maken hierbij gebruik van de alimentatienormen ofwel &lsquo;Tremanormen&lsquo;. De aldus berekende alimentatie is een brutobedrag; er moet dus nog inkomstenbelasting over worden betaald. Voor de alimentatieplichtige kan het bedrag aan partner-alimentatie in de aangifte inkomstenbelasting worden afgetrokken. In de praktijk bestaat er voor een van beide partners bijna altijd recht op alimentatie. Er wordt bij de berekening rekening gehouden met de levensstandaard ten tijde van het huwelijk. Dat betekent dat wanneer de minstverdienende partner een inkomen heeft waar hij/zij best van zou kunnen leven, er toch een recht bestaat op alimentatie, omdat de rechter de mate van welstand bij zijn beslissing meeweegt; dat is verwerkt in de behoefte- en draagkrachtnormen. Kinderalimentatie Ook voor alimentatie voor de kinderen worden bij echtscheiding afspraken gemaakt. Deze worden neergelegd in een zogenoemd ouderschapsplan, in de situatie dat daarover tussen de ouders overeenstemming bestaat. In dat plan worden ook andere afspraken gemaakt over de kinderen, bijvoorbeeld over de verdeling van de zorg. Bestaat tussen de ouders geen overeenstemming dan wordt door de rechtertijdens een mondelinge behandeling aan bekeken of het bedrag redelijk is; hij kan andere bedragen vaststellen. Totdat het kind de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt, krijgt de verzorgende ouder de alimentatie. Heeft het kind de 18-jarige leeftijd bereikt, dan gaat het bedrag rechtstreeks naar het kind. De bij rechterlijke uitspraak of bij overeenkomst vastgestelde onderhoudsbijdragen worden jaarlijks van rechtswege ge&iuml;ndexeerd;(3) dat geldt zowel voor de partneralimentatie als voor de kinderalimentatie. Kinderbijslag en kindgebonden budget Ingevolge de Algemene Kinderbijslagwet krijgen de ouders totdat het kind de leeftijd bereikt van 18 jaar per kwartaal een bijdrage van de overheid. Het is een bijdrage in de kosten van de opvoeding van het kind. De hoogte is afhankelijk van de leeftijd van het kind en van het antwoord op de vraag waar het kind woont.(4) In geval van echtscheiding wordt de kinderbijslag uitgekeerd aan de ouder bij wie het kind woont. Wonen de ouders gescheiden, maar voeden ze samen de kinderen op, verblijven de kinderen even vaak bij beide ouders, en zijn de afspraken hierover vastgelegd in een ouderschapsplan of in een rechterlijke uitspraak, dan is sprake van co-ouderschap en verdeelt de Sociale Verzekeringsbank de kinderbijslag tussen beide ouders. Naast de kinderbijslag bestaat mogelijk recht op het kindgebonden budget (Wet op het kindgebonden budget, artikel 2, aanhef en lid 2). Deze toeslag wordt in een situatie van echtscheiding betaald aan de ouder die de kinderbijslag ontvangt, en is afhankelijk van het inkomen en vermogen van die ouder. Zorgkorting Dan is er nog de zorgkorting: afhankelijk van het aantal dagen dat de kinderen bij de niet verzorgende ouder verblijven bedraagt deze bij: 1 dag per week 15%, 2 dagen per week 25% en 3 dagen of meer 35%, berekend van het behoeftebedrag. Dat bedrag wordt op het te betalen kinderalimentatiebedrag in mindering gebracht. De conclusies In de casus van Wilhelm en Margret gaan de kinderen na de echtscheiding bij hun moeder wonen. Uitgangspunt is dat de vaststelling van de eventueel verschuldigde onderhoudsbijdragen door de rechter geschiedt.(5) Er wordt aangeknoopt bij de netto- lonen zoals die hiervoor zijn aangeduid. In de berekening aan de hand van de Tremanormen wordt eerst vastgesteld wat de behoefte is c.q. de kosten zijn van de kinderen. Bij twee kinderen bedraagt die ongeveer &euro; 960,- zonder dat rekening is gehouden met het kindgebonden budget Vervolgens wordt een draagkrachtberekening gemaakt van degene met het hoogste inkomen, Wilhelm. Deze behoudt in deze berekening voor zichzelf als ondergrens een inkomen volgens de Bijstandsnorm van &euro; 920,-. Ook voor de minstverdiener, Margret, wordt een draagkrachtberekening gemaakt, waaruit blijkt dat ook zij een deel van de kosten van de kinderen kan betalen, rekening houdend met haar eigen netto-inkomen, en als ondergrens de Bijstandsnorm. Naar rato van de draagkracht die beide ouders volgens deze berekening hebben, worden de kosten van de kinderen tussen hen verdeeld: Wilhelm moet daardoor een maandelijkse bijdrage voor zijn kinderen aan Margret betalen van &euro; 803,-. De bijdrage van Margret aan de kosten van de kinderen is &euro; 112,-. Vervolgens wordt een berekening gemaakt op grond waarvan de onderhoudsbijdrage van Wilhelm aan Margret wordt vastgesteld. Daarbij wordt uiteraard rekening gehouden met de bijdrage die Wilhelm al voor zijn kinderen moet voldoen. De behoefte van de ex-partner, Margret, wordt vastgesteld op 60% van het netto-gezinsinkomen. Daaruit blijkt dat haar behoefte &euro; 646,- bedraagt. Rekening houdend met de draagkracht van Wilhelm van &euro; 828,-, kan hij de behoefte van zijn ex-partner voldoen; dat is een bruto-bedrag. Per saldo zal Wilhelm op basis van deze twee berekeningen maandelijks aan Margret &euro; 803,- betalen voor de kinderen en &euro; 1.079 (&euro; 646 inclusief het belastingvoordeel dat hij geniet, is &euro; 433,-).(6) Hij betaalt dan maandelijks aan Margret &euro; 803,- ten behoeve van de kinderen en &euro; 1.079,- voor haarzelf. Doordat de kinderen bij Margret wonen, ontvangt zij van de Sociale Verzekeringsbank de kinderbijslag. Die bedraagt in 2018 per kwartaal voor het 14 jarige kind &euro; 287,21 en voor het kind van 10 jaar &euro; 244,13. Het kindgebonden budget zou ongeveer &euro; 450,- per maand bedragen. Afsluiting In het bovenstaande is aan de hand van een casus op hoofdlijnen ingegaan op mogelijke onderhoudsbijdragen voor minderjarige kinderen en voor ex-partners in de situatie van echtscheiding. In de Duitse regeling valt op dat van de ouder die de kinderen verzorgt en daardoor onderhoud in natura verstrekt, geen nadere financi&euml;le bijdrage meer wordt verlangd. Wat betreft de eventueel aan een ex-partner verschuldigde bijdrage speelt in een Duitse echtscheidingssituatie het als gevolg van het huwelijk door de gerechtigde partner moeten onderbreken van een carri&egrave;re een belangrijke rol bij de duur van een onderhoudsaanspraak c.q. -verplichting. In Duitsland is de hoogte van de onderhoudsbijdragen geregeld in de zogenoemde D&uuml;sseldorfer Tabelle. In Nederland wordt een en ander in beginsel bepaald door en in de Tremanormen. Noten 1 Volgens &sect;1565 BGB kan een huwelijk door de rechter worden ontbonden wanneer het duurzaam is ontwricht (zerr&uuml;ttet). Dat wordt aangenomen als de echtgenoten minimaal een jaar niet meer bij elkaar wonen: das Trennunsjahr. 2 Tenminste bij &eacute;&eacute;n van de beide partners bestaat de intentie om niet meer met de ander samen te willen wonen c.q. terug te keren. 3 Artikel 1: 402a BW. 4 In sommige gevallen is het mogelijk dat er een uitkering wordt verstrekt voor een kind dat in het buitenland woont, of kan een uitkering worden verstrekt als een van de partners in het buitenland woont en werkt. 5 Er is in deze berekening geen rekening gehouden met woonlasten. In een berekening bijdrage kosten kinderen wordt normaal gesproken met forfaitaire woonlasten rekening gehouden en wel 30% van het netto besteedbaar maandinkomen. Er worden voor het overige met geen andere lasten rekening gehouden bij kinderalimentatie, tenzij bv aflossing gemeenschapsschulden. 6 Voor de maandelijkse betaling voor haar geniet hij een belastingvoordeel van &euro; 433,- (bij een gemiddelde belastingdruk van 40% in box 1); artikel 6.3. lid 1, onderdeel a, Wet IB 2001. Bij Margret is de bijdrage in box 1 belastbaar; artikel 3.101, lid 1, onderdeel b, Wet IB 2001.